نسخ قانون چیست؟ انواع نسخ و مثال برای نسخ
نسخ قانون به زبان ساده به این معناست که قانونی که وضع شده اعتبار آن با وضع یک قانون دیگر از بین برود. برای مثال اگر در یک ماده حکمی مقرر شود و در سال بعد، قانون گذار آن حکم را حذف کند یا امر دیگری را جایگزین آن کند نسخ قانون رخ داده است.
با نسخ و از بین رفتن قانون اعتبار آن از دست می‌رود و دیگر قابل اجرا نیست پس بسیار مهم است بدانیم که چه موادی نسخ شده‌اند و چه موادی پابرجا هستند.
در ادامه همراه ما باشید تا در این باره مطالبی را بیان کنیم.
نسخ قانون یعنی چه؟
وقتی یک قانونی تصویب می‌شود و بعد از مدتی قانون دیگری بیاید و آن را بی‌اعتبار اعلام کند یا قانون دیگری را به جای آن تصویب کند نسخ قانون گفته می‌شود.
برای مثال ما قانون آیین دادرسی مدنی مصوب سال ۱۳۱۸ را داشتیم و سال ۱۳۷۹ قانون جدید تصویب شد و قانون قبلی به کلی نسخ شد.
انواع نسخ کدام است؟
نسخ به دو صورت صریح و ضمنی است.
نسخ صریح به این معناست که قانون گذار به صورت مستقیم و با ذکر کردن اسم، یک قانون را نسخ میکند برای مثال در قانون جدید ذکر می‌شود که مواد قانون قبلی نسخ شده‌اند لذا این گونه به صراحت قانون قبلی را نسخ میکند.
اما گاهی نسخ، ضمنی و غیر مستقیم است یعنی این که قانون مستقیم و با صراحت اعلام نسخ یک ماده را اعلام نمی‌کند بلکه قانونی جدید تصویب میکند که با قانون قبلی متضاد و مغایر است و با آن جمع نمی‌شود اینجاست که چون قانون ۲ امر را تصویب کرده و مستقیما نگفته که قانون اولی نسخ شده اما این دو با هم مغایر هستند و با هم جمع نمی‌شوند می‌توان گفت به صورت غیر مستقیم نسخ شده است.
مثال برای نسخ صریح
برای این مورد باید گفت که قانون حمایت خانواده سال ۱۳۹۱ در آخرین مواد خود این گونه قوانین دیگر را نسخ میکند.
ماده ۵۸ – از تاریخ لازم الاجراء شدن این قانون، قوانین زیر نسخ می‌گردد:
قانون راجع به ازدواج مصوب ۲۳/۵/۱۳۱۰.
قانون راجع به انکار زوجیت مصوب ۲۰/۲/۱۳۱۱.
قانون اصلاح مواد (۱) و (۳) قانون ازدواج مصوب ۲۹/۲/۱۳۱۶.
قانون لزوم ارائه گواهینامه پزشک قبل از وقوع ازدواج مصوب ۱۳/۹/۱۳۱۷.
قانون اعطاء حضانت فرزندان صغیر یا محجور به مادران آن‌ها مصوب ۶/۵/۱۳۶۴.
و …
این نوع نسخ که قانون مستقیما از نسخ قوانین دیگر سخن میگوید نسخ صریح هستند.
مثال برای نسخ ضمنی
همانطور که گفته شد در نسخ ضمنی قانون، مستقیما بر از بین رفتن قانون قبلی یا ماده سابق، اشاره نکرده است؛ اما از مغایرت قانون جدید و قانون قدیم متوجه می‌شویم که قانون گذار خواسته است که دیگر مقرره قبلی حاکم نباشد و آن موضوع تابع مقرره جدید باشد.
برای مثال در بیع شرط که طبق قانون مدنی اثر تملیک مال دارد؛ قانون در جای دیگر اثر رهن بر آن بار کرده است که نوعی نسخ ضمنی این قضیه است.
حالت‌های نسخ ضمنی
در نسخ ما همیشه با یک قانون جدید یا موخر و یک قانون سابق سر و کار داریم.
اگر ۲ قانون یا ۲ ماده قانونی با هم مخالف بودند و قانون صراحتا هیچ کدام را نسخ نکرد به این شکل عمل می‌کنیم:
اگر قانون مقدم یا سابق و قانون موخر یا جدید هر دو قانون خاص باشند باید گفت که قانون جدید (مقدم) قانون قبلی (مقدم) را نسخ کرده است.
اگر قانون مقدم عام باشد و قانون جدید خاص باشد در اینجا قانون خاص قانون عام را نسخ میکند به صورت جزئی.
اگر قانون مقدم خاص باشد و قانون جدید یا موخر عام باشد در اینجا قانون عام جدید قانون خاص قدیم یا مقدم را نسخ ضمنی نمی‌کند. مگر خودش بیان کرده باشد.
اگر هر دو قانون عام باشند در اینجا قانون جدید، قانون مقدم را نسخ نمی‌کند.
دیگر انواع نسخ
نسخ کلی: گاهی قانون جدید می‌آید و قانون سابق را به طور کلی و کامل از بین می‌برد و بی‌اعتبار میکند در اینجا نسخ کلی رخ داده است برای مثال قانون مجازات جدید سال ۹۲ قانون مجازات سابق را نسخ کلی کرده است.
یا قانون آیین دادرسی مدنی سال ۷۹ قانون آیین دادرسی مدنی سال ۱۳۱۸ را کامل نسخ کرده.
نسخ جزئی یا اصلاح قانون: در نسخ جزئی، یک قانون به طور کلی نسخ نمی‌شود بلکه برخی مواد یا یک ماده آن نسخ می‌شود و بی‌اعتبار می‌شود. و با نسخ یک ماده یا قسمتی از آن قانون باقی قسمت‌ها همچنان معتبر هستند.
برای مثال قانون اوقاف برخی موارد قانون مدنی را در بخش وقف نسخ کرده یا تخصیص زده است.
نسخ تبعی: گاهی مواد یک قانون به هم پیوسته‌اند و هر کدام در ادامه دیگری و برای تکمیل آن وضع شده اند؛ حال اگر قانون یکی از آن مواد را نسخ کند آن موادی که از قانون نسخ شده نیز تبعیت می‌کردند به تبع آن نسخ و بی‌اعتبار می‌شوند.
نسخ نسبی یا تخصیص: منظور از نسخ نسبی تخصیص است به این معنا که آن قانون یا ماده قانونی به طور کامل نسخ نشده است؛ بلکه دیگر بر برخی از مصادیق آن اعمال نمی‌شود اما بر باقی مصادیق همچنان حکم فرما خواهد بود. به عبارتی در تخصیص یک موارد خاصی را از حکم خارج می‌کنیم.
برای مثال طبق قانون آیین دادرسی مدنی اگر تعهد فردی پولی باشد تحت شرایط و قید‌هایی به نرخ روز محاسبه می‌شود برای پرداخت اما طبق قانون دیگری مهریه در هر حال به نرخ روز خواهد بود در اینجا دیگر آن شرایط را نمی‌خواهد و این نوعی تخصیص است.
نتیجه گیری
نسخ به معنای بی‌اعتباری قانون سابق به وسیله قانون جدید یا موخر است که ممکن است صورت‌های مختلفی داشته باشد که در بالا به آن‌ها اشاره شد.
قانون جدیدی که قانون سابق را نسخ میکند ناسخ و قانون سابق منسوخ نامیده می‌شود.
سوالات متداول
بی‌اعتباری یک قانون با وضع قانون جدید را به اصطلاح نسخ میگویند.
نسخ حالات مختلفی دارد مثل نسخ صریح، نسخ ضمنی، نسخ تبعی، نسخ نسبی و… که به آن‌ها در بالا اشاره شد.
در واقع تخصیص نوع نسخ نسبی است به این معنا که در نسخ مطلق آن قانون و یا ماده به طور کلی بی‌اعتبار می‌شود اما در تخصیص برخی از مصادیق آن از حکم خارج می‌شود.