نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور

نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور، به این صورت است که دیوان، در مرحله تجدید نظر خواهی از آرای دادگاه کیفری یک، رسیدگی شکلی می‌نماید. همچنین، دیوان، مرجع فرجام خواهی آرای صادره از دادگاه‌های حقوقی و کیفری بوده و در مرحله اعاده دادرسی نیز، علاوه بر اعمال اعاده دادرسی موضوع ماده ۴۷۷ توسط رئیس قوه قضاییه، مرجع تجویز اعاده دادرسی آرای قطعی کیفری نیز محسوب می‌شود.

ساختار قضایی جمهوری اسلامی ایران، در قانون اساسی تشریح شده است که بر اساس آن، علاوه بر وجود دادگاه‌های بدوی و تجدید نظر، مرجعی، تحت عنوان دیوان عالی کشور، نظارت بر صحت آرای صادره از دادگاه‌ها را به عهده داشته و به نوعی، عالی‌ترین مرجع قضایی در سلسله مراتب دادگاه‌های حقوقی و کیفری است. در کنار دیوان عالی کشور، دیوان عدالت اداری نیز، به نوعی مهم‌ترین مرجع در راس سلسله مراتب مراجع رسیدگی به دعاوی اداری محسوب می‌شود.

دیوان عالی کشور، علاوه بر اینکه رسیدگی به تخلفات رئیس جمهور و صدور آرای وحدت رویه قضایی را به عهده داشته، وظیفه رسیدگی و نظارت بر اجرای صحیح قوانین در محاکم قضایی را نیز به عهده دارد. لذا رسیدگی دادگاه‌ها به دعاوی حقوقی و دعاوی کیفری، می‌تواند در موارد خاصی، به صورت شکلی، مورد رسیدگی و نظارت دیوان عالی کشور قرار گیرد. به همین دلیل، آشنایی با اینکه دیوان عالی کشور، چگونه نسبت به دعاوی مطروحه، رسیدگی مجدد انجام می‌دهد، ضرورت دارد.

بنابراین، در ادامه این مقاله، قصد داریم نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور را مورد بررسی قرار دهیم و از آن جهت که دیوان عالی کشور، در مراحل مختلفی همچون تجدید نظر خواهی، فرجام خواهی و اعاده دادرسی، صلاحیت رسیدگی دارد، این موضوعات را به صورت جداگانه، مورد بررسی قرار خواهیم داد.

نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور در تجدیدنظرخواهی

کلیه دادگاه‌های حقوقی و کیفری، چه در سطح دادگاه‌های بدوی و چه در سطح دادگاه‌های تجدید نظر، به نوعی، تحت نظارت عالی مرجعی، تحت عنوان دیوان عالی کشور هستند؛ چرا که یکی از مهم‌ترین وظایف دیوان عالی کشور، نظارت بر اجرای صحیح قوانین در محاکم قضایی است. به همین مناسبت، در سلسله مراتب مراجع قضایی می‌توان به ترتیب، دیوان عالی کشور، دادگاه‌های تجدید نظر و دادگاه‌های بدوی را قرار داد.

با اینکه تجدید نظر خواهی از احکامی که دادگاه‌های بدوی صادر می‌کنند، علی القاعده، به عهده دادگاه‌های تجدید نظر است، در قانون، مواردی پیش بینی شده است که به موجب آن، دیوان عالی کشور، به صورت مرجع تجدید نظر خواهی از حکم دادگاه‌های بدوی درآمده و حکم صادره را مورد رسیدگی مجدد قرار می‌دهد. لذا در این قسمت، قصد داریم نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور در تجدید نظر خواهی را توضیح دهیم.

در خصوص نحوه رسیدگی دیوان عالی کشور در مرحله تجدید نظر خواهی، باید گفت که بر اساس ماده ۴۲۶ قانون آیین دادرسی کیفری، مرجع صلاحیت دار برای رسیدگی به درخواست تجدید نظر از آرای دادگاه‌های کیفری، دادگاه تجدید نظر استان است. با این حال، رسیدگی تجدید نظر نسبت به برخی احکام، در صلاحیت دیوان عالی کشور قرار گرفته است.

نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور در مرحله تجدید نظر خواهی، به این شرح است که بر اساس ماده ۴۲۸ قانون آیین دادرسی کیفری، آرایی که از دادگاه کیفری یک صادر شده است و مجازات آن‌ها، سلب حیات، قطع عضو، حبس ابد، مجازات تعزیری درجه سه و بالاتر است و همچنین، جرایم عمدی که میزان دیه آن‌ها، نصف دیه کامل یا بیشتر از آن است و نیز، آرای سیاسی و مطبوعاتی، در دیوان عالی کشور، مورد بررسی و تجدید نظر قرار می‌گیرند.

بنابراین، می‌توان گفت رسیدگی در دیوان عالی کشور در مرحله تجدید نظر خواهی، به این صورت است که صرفا آرای صادره از دادگاه کیفری (نه دادگاه حقوقی) در دیوان عالی کشور مورد رسیدگی قرار می‌گیرد و آرای دادگاه کیفری دو، اصولا در دادگاه تجدید نظر استان، رسیدگی می‌شوند. نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور نیز به این صورت است که می‌بایست یکی از جهات تجدید نظر خواهی کیفری، در خصوص حکم صادره، وجود داشته باشد.

از جمله جهات تجدید نظر در دیوان عالی کشور، بر اساس ماده ۴۶۴ قانون آیین دادرسی کیفری، می‌توان به ادعای‌عدم رعایت قوانین مربوط به تقصیر متهم یا مجازات قانونی او، ادعای‌عدم رعایت اصول دادرسی با درجه اهمیت بالا که منجر به بی‌اعتباری رای دادگاه شود و یا منطبق نبودن مستندات با مدارک موجود در پرونده اشاره نمود.

نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور در مرحله تجدید نظر خواهی، به این صورت است که دیوان، در صورتی که یکی از جهات نقض رای را احراز نمود، آن را نقض کرده و اگر تحقیقات انجام شده را ناقص بداند، برای رسیدگی بیشتر، پرونده را به دادگاه صادر کننده رای ارجاع می‌دهد. همچنین، در صورتی که دادگاه صادر کننده رای، صالح به رسیدگی نبوده، پرونده را به مرجع صلاحیت دار، ارجاع می‌نماید که آن مرجع، مکلف به رسیدگی است.

نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور در فرجام خواهی

در قسمت قبل، نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور در مرحله تجدید نظر خواهی را مورد بررسی قرار دادیم. همانطور که اشاره شد، رسیدگی در دیوان عالی کشور در مرحله تجدید نظر خواهی، شامل آرای صادره از دادگاه کیفری یک می‌باشد که نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور، مطابق تشریفات قانون آیین دارسی کیفری به عمل می‌آید.

اما علاوه بر اینکه دیوان عالی کشور، مرجع تجدیدنظر از آرای دادگاه کیفری یک می‌باشد، مرجع اصلی فرجام خواهی حقوقی و فرجام خواهی کیفری نیز می‌باشد. به همین مناسبت، در این قسمت، قصد داریم نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور در فرجام خواهی حقوقی و کیفری را مورد بررسی قرار دهیم.

در پاسخ به این سوال، باید گفت که در پرونده‌ها و دعاوی کیفری، اصولا فرجام خواهی دیوان عالی کشور، همان اعتراضی است که نسبت به احکام صادره از دادگاه کیفری یک صورت می‌گیرد. به عبارت دیگر، احکام دادگاه کیفری یک، به صورت فرجام، مورد بررسی دیوان عالی کشور قرار می‌گیرند و در صورتی که جهات نقض حکم وجود داشته باشد، دیوان عالی کشور، پرونده را به دادگاه هم عرض، ارجاع می‌دهد.

نحوه فرجام خواهی در دیوانعالی کشور در مورد احکام دادگاه‌های کیفری، ضمن مواد ۴۶۲ الی ۴۷۳ قانون آیین دادرسی کیفری، ذکر شده است که بر اساس آن، رسیدگی دیوان عالی کشور در مرحله فرجام خواهی، بدون حضور طرفین یا وکلای آن‌ها انجام می‌شود. اگر رای صادره، مطابق قانون صادر شده باشد، تایید یا ابرام می‌شود و در صورتی که مخالف قانون یا بدون توجه به ادله و مدافعات طرفین دعوی صادر شده یا تشریفات قانونی مهم در خصوص آن رعایت نشده باشد، رای نقض می‌شود.

در صورتی که عمل انجام گرفته، جرم نبوده یا مشمول عفو شود و یا به علل دیگر، متهم قابل تعقیب نباشد، رای صادره، نقض بلا ارجاع می‌شود. اما در صورتی که رای یا قرار صادره، به علت نقص تحقیقات یا مواردی از این قبیل، نقض شده باشد، به دادگاه صادر کننده رای ارجاع داده می‌شود تا این دادگاه، با ملاحظه موارد مذکور توسط دیوان عالی کشور، پرونده را تکمیل و سپس، مجددا رای صادر نماید.

اما نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور در مورد دعاوی حقوقی، اندکی متفاوت است. بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی، فرجام خواهی در امور مدنی، عبارت است از اینکه دیوان عالی کشور، در خصوص انطباق یاعدم انطباق رای مورد درخواست فرجام خواهی، با شرع و قانون اعلام نظر نماید. در صورتی که موارد نقض رای در دیوان عالی کشور وجود داشته باشد، رای، نقض شده و برای رسیدگی مجدد به مرجع هم عرض ارسال می‌شود.

نکته مهمی که در خصوص نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور، در مرحله فرجام خواهی حقوقی وجود دارد، آن است که همه آرای دادگاه‌های حقوقی، قابل فرجام خواهی نیستند. به همین دلیل، تنها برخی از آراء، با کیفیت زیر، قابل فرجام خواهی در دیوان عالی کشور هستند:

نخست، به لحاظ اینکه برخی آرائی که در دعاوی حقوقی، از دادگاه بدوی صادر شده‌اند، اما مورد تجدید نظر خواهی قرار نگرفته‌اند، در برخی موارد، می‌توان آن‌ها ار مستقیما در دیوان عالی کشور، مورد فرجام خواهی قرار داد. از جمله، احکامی که مبلغ آن‌ها بیش از بیست میلیون ریال باشد، احکام راجع به اصل نکاح و فسخ آن، طلاق، نسب، حجر، وقف، ثلث، حبس و تولیت و همینطور، احکام غیابی که در دعاوی مالی، به خواسته بیشتر از بیست میلیون ریال صادر شده است.

دوم، برخی از احکامی که توسط دادگاه تجدید نظر صادر شده است نیز در مواردی، قابل فرجام خواهی توسط دیوان عالی کشور است که از جمله آن‌ها، می‌توان به احکام راجع به اصل نکاح و فسخ آن، طلاق، نسب، حجر و وقف اشاره نمود و قرارهای مربوط به دعاوی فوق، از جمله قرار ابطال دادخواست، قرار رد دادخواست، قرار سقوط دعوی و قرارعدم اهلیت، قابل فرجام خواهی در دیوان عالی کشور هستند.

همچنین، باید توجه داشت که نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور به فرجام خواهی، به این صورت است که باید ظرف مهلت بیست روز (برای اشخاص مقیم ایران) و دو ماه (برای اشخاص مقیم خارج از ایران) درخواست فرجام خواهی شود. نحوه رسیدگی دیوان عالی کشور در مرحله فرجام خواهی حقوقی و کیفری، به صورت رسیدگی شکلی است و دیوان، وارد ماهیت دعوا نشده و حکم صادر نمی‌کند؛ بلکه پرونده را به مرجع پایین‌تر می‌فرستد تا مجددا رای صادر شود.

نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور در اعاده دادرسی

در قسمت‌های قبل، نحوه رسیدگی دیوان عالی کشور در مرحله تجدید نظر خواهی و فرجام خواهی را مورد بررسی قرار دادیم. اما دیوان عالی کشور، در اعاده دادرسی دعاوی کیفری نیز، مشارکتی فعال دارد. به همین مناسبت، در این قسمت، نحوه رسیدگی دیوان عالی کشور در اعاده دادرسی را نیز مورد بررسی قرار می‌دهیم.

ابتدا، باید به یک نکته اشاره نمود و آن هم این است که مرجع اعاده دادرسی در دعاوی حقوقی، همان دادگاه صادر کننده حکم قطعی است؛ اما بر اساس ماده ۴۷۶ قانون آیین دادرسی کیفری، درخواست اعاده دادرسی، به دیوان عالی کشور تقدیم می‌شود و دیوان عالی کشور، در صورتی که جهات اعاده دادرسی کیفری را احراز نمود، اعاده دادرسی را تجویز کرده و برای رسیدگی مجدد، پرونده را به دادگاه هم عرض دادگاهی که حکم قطعی صادر کرده است، ارجاع می‌دهد.

علاوه بر این، در ماده ۴۷۷ قانون آیین دادرسی کیفری، روش دیگری برای اعاده دادرسی پیش بینی شده است و آن، زمانی است که رئیس قوه قضاییه، حکم صادره را خلاف شرع تشخیص بدهد. در این صورت، ضمن تجویر نمودن اعاده دادرسی، پرونده را برای رسیدگی، به شعبی از دیوان عالی کشور ارجاع می‌دهد. در این صورت، شعب دیوان عالی کشور، رای صادره را نقض کرده و مجددا به صورت شکلی و ماهوی، به پرونده رسیدگی و رای جدید صادر می‌نمایند.

مدت زمان رسیدگی به پرونده در دیوان عالی کشور

در بخش‌های قبل، در مورد نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور، در تجدیدنظر، فرجام خواهی و اعاده دادرسی، توضیح داده و گفتیم که جز در موارد استثنایی، دیوان عالی کشور، به ماهیت پرونده، وارد نشده و رسیدگی این مرجع، به عنوان عالی‌ترین مرجع قضایی کشور، یک رسیدگی شکلی می‌باشد؛ بدین معنا که صرفا، مطابقت یاعدم مطابقت پرونده، با قوانین کشور را مورد بررسی قرار می‌دهد.

سوال مهم دیگری که در رابطه با نحوه رسیدگی در دیوان عالی کشور مطرح می‌شود، آن است که مدت زمان رسیدگی به پرونده در دیوان عالی کشور چقدر می‌باشد؟ به عبارت دیگر، هنگامی که یک پرونده، اعم از حقوقی یا کیفری، به دیوان عالی کشور، ارجاع می‌شود، چه مدت طول می‌کشد تا دیوان، در مورد آن پرونده، اظهارنظر کرده و اقدام به صدور رای نماید؟

در پاسخ به این سوال که مدت زمان رسیدگی به پرونده در دیوان عالی کشور، چقدر می‌باشد؟ باید گفت، با توجه به اینکه اعتراض‌های واصل شده به دیوان عالی کشور، دارای انواع مختلف حقوقی و کیفری بوده و هر یک از این اعتراضات حقوقی و کیفری نیز خود، دارای انواع متفاوتی می‌باشند، نمی‌توان مدت زمان رسیدگی به پرونده در دیوان عالی کشور را، تعیین نمود. مضافا اینکه، مدت زمان رسیدگی به پرونده در دیوان عالی کشور، با توجه به شعبه ارجاعی و حجم پرونده‌های شعبه مربوطه نیز متفاوت خواهد بود.

سوالات متداول