آیا دیوان عدالت اداری یک مرجع قضایی است؟

به جهت اینکه در سال های اخیر ارتباط متقابل حکومت و شهروندان افزایش یافته است ، از همین رهگذر ممکن است که شهروندان از بابت این ارتباط متقابل و گسترده و همچنین اعمال دولت ها دچار خساراتی بشوند و به همین دلیل لازم است تا مراجعی ایجاد شوند و به گونه ای تخصصی به دعاوی مردم علیه دولت رسیدگی کرده و حکم مقتضی را صادر کنند . به همین مناسبت در نظام حقوقی ایران به موجب اصل یکصد و هفتاد و سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مرجعی تحت عنوان دیوان عدالت اداری پیش بینی شده است تا به دعاوی مردم علیه شهروندان رسیدگی کند. در این مقاله ابتدا به بررسی این سوال میپردازیم که دیوان عدالت اداری چگونه مرجعی است و پس از آن صلاحیت و ساختار دیوان عدالت اداری را بررسی خواهیم کرد.

دیوان عدالت اداری چگونه مرجعی است
در خصوص بررسی دیوان عدالت اداری و صلاحیت آن ، نخستین سوالی که به ذهن می رسد آن است که دیوان عدالت اداری چگونه مرجعی است ؟ دیوان عدالت اداری مرجع قضایی است یا غیر قضایی ؟ با این توضیح که در کنار مراجع قضایی دادگستری ، رسیدگی به برخی از دعاوی به عهده مراجع غیر قضایی یا همان مراجع شبه قضایی قرار گرفته است که در این مراجع دعاوی میان دولت با شهروندان با اصول خاص هر دعوا رسیدگی می شود . به عبارت دیگر ، مراجع غیر قضایی مراجعی هستند که خارج از قوه قضاییه تشکیل می شوند و معمولا زیر مجموعه قوه مجریه هستند و نمی توان این مراجع را دادگاه به معنای خاص نامید . به عنوان مثال ، مراجعی مثل هیات حل اختلاف کارگر و کارفرما ، کمیسیون ماده ۱۰۰ قانون شهرداری ، هیات رسیدگی به تخلفات اداری و غیره .

با توجه به مطلب گفته شده، گاهی این سوال مطرح می شود که دیوان عدالت اداری چه نوع مرجعی است ؟ آیا دیوان عدالت اداری مرجع شبه قضایی است ؟ یا اینکه این دیوان مرجعی قضایی است و وظیفه رسیدگی به دعاوی را بر اساس اصول قضایی دارد ؟

در پاسخ به این سوال اصل یکصد و هفتاد و سوم قانون اساسی حایز اهمیت است که طبق آن، ” به‏ منظور رسیدگی‏ به‏ شکایات ‏، تظلمات‏ و اعتراضات‏ مردم‏ نسبت‏ به‏ مأمورین‏ یا واحدها یا آیین‏ نامه‏ های‏ دولتی‏ و احقاق‏ حقوق‏ آن ها ، دیوانی‏ به‏ نام‏ دیوان‏ عدالت‏ اداری‏ زیر نظر رئیس‏ قوه‏ قضائیه‏ تأسیس‏ می‏ گردد . حدود اختیارات‏ و نحوه‏ عمل‏ این‏ دیوان‏ را قانون‏ تعیین‏ می‏ کند ” . بر اساس این اصل ، می توان گفت دیوان عدالت اداری نوعی مرجع قضایی است و زیر مجموعه قوه قضاییه قرار دارد که وظیفه رسیدگی به شکایات ، تظلمات و اعتراضات مردم علیه دولت را دارد . بنابراین ، به این نوع دعاوی طبق قانون دیوان عدالت اداری و با استفاده از اصول قضایی رسیدگی می گردد .

صلاحیت های دیوان عدالت اداری
همانگونه که مطرح شد ، دیوان عدالت ادرای نوعی مرجع قضایی است و بر اساس قانون دیوان عدالت اداری مصوب ۱۳۹۲ به دعاوی مردم علیه شهروندان رسیدگی می کند . اما بر اساس این قانون ، دیوان عدالت اداری چه وظایف و چه صلاحیت هایی دارد ؟ بر اساس ماده ۱۰ قانون دیوان عدالت اداری ، صلاحیت شعب دیوان عدالت اداری شامل موارد زیر است :

۱ ) رسیدگی به شکایات و تظلمات و اعتراضات اشخاص حقیقی یا حقوقی از :

الف – تصمیمات و اقدامات واحدهای دولتی اعم از وزارتخانه ها و سازمان ها و مؤسسات و شرکت های دولتی و شهرداری ها و سازمان تأمین اجتماعی و تشکیلات و نهادهای انقلابی و مؤسسات وابسته به آنها ؛

ب – تصمیمات و اقدامات مأموران واحدهای مذکور در بند « الف » در امور راجع به وظایف آنها ؛

۲ ) رسیدگی به اعتراضات و شکایات از آراء و تصمیمات قطعی هیأت های رسیدگی به تخلفات اداری و کمیسیون‌ هایی مانند کمیسیون ‌های مالیاتی ، هیأت حل اختلاف کارگر و کارفرما ، کمیسیون موضوع ماده ۱۰۰ قانون شهرداری ‌ها منحصرا از حیث نقض قوانین و مقررات یا مخالفت با آنها ؛

۳ ) رسیدگی به شکایات قضات و مشمولان قانون مدیریت خدمات کشوری و سایر مستخدمان واحدها و مؤسسات مذکور در بند ۱ و مستخدمان مؤسساتی که شمول این قانون نسبت به آنها محتاج ذکر نام است اعم از لشکری و کشوری از حیث تضییع حقوق استخدامی .

ساختار دیوان عدالت اداری چگونه است
با عنایت به قانون دیوان عدالت اداری می توان ساختار دیوان عدالت اداری را به شرح زیر مورد بررسی قرار داد :

• شعب دیوان عدالت اداری ؛ که صلاحیت رسیدگی به دعاوی شهروندان علیه دولت را دارند . شعب دیوان عدالت اداری شامل شعب بدوی دیوان عدالت اداری و شعب تجدیدنظر دیوان عدالت اداری است ؛
• هیأت عمومی دیوان عدالت اداری ؛ رسیدگی به مقررات دولتی خلاف شرع ، قانون یا خارج از صلاحیت قوه مجریه ، صدور رای وحدت رویه و ایجاد رویه در صلاحیت هیات عمومی دیوان عدالت اداری است ؛
• هیات های تخصصی دیوان عدالت اداری ؛ رسیدگی به مواردی که در صلاحیت هیأت عمومی است ابتدائا توسط هیات تخصصی دیوان عدالت اداری انجام می شود ؛
• دفاتر استانی دیوان عدالت اداری ؛ دیوان عدالت اداری در شهر تهران مستقر است ولی به منظور تسهیل در دسترسی مردم سایر استان ها به خدمات دیوان ، دفاتر استانی دیوان عدالت اداری در هر یک از مراکز استان ها تاسیس شده است که وظیفه پذیرش و ثبت دادخواست های شهروندان را به عهده دارند .